De eerste zinnen uit De zoon van de berentemmer: “Op een morgen overleed Mica. Mica was onze auto. Toen ze de top van de heuvel had bereikt, gaf ze een knetterende knal en stond plotseling stil. Gamans kooi klapte tegen de achterkant van de caravan en mijn vader vloekte. Toen hoorden we alleen nog het getjilp van wegvluchende vogels en het gesnurk van mamada. Als oma eenmaal slaapt, is ze door niets of niemand nog wakker te krijgen.”

‘De zoon van de berentemmer’ wekte – met zijn mysterieuze voorkaft – al langer mijn interesse. Toen het boek op 12 juni 2023 een Zilveren Griffel won, zette ik ‘m bij op mijn vakantieleeslijst. De voorbije twee dagen verslond ik het rauwe verhaal over Ciprian en zijn familie. Wat een leeservaring! Het verhaal liet me niet los. Nooit zal ik nog op dezelfde manier naar zigeuners en bedelaars kijken. 

Ursaritradities

De familie van Ciprian reist als kinderen van de wind rond om op te treden met een beer. Het verhaal begint met een mooie omschrijving van zo’n berenoptreden. Daddu (vader) met getatoeëerde berenklauwen op zijn vingers, neemt het op een plaatselijk marktje in een schijngevecht op tegen hun beer Gaman. Uiteraard wint Daddu. De buit van dit optreden is wat armetierige muntjes. En hoewel er in je achterhoofd spookt dat dit een vorm van dierenmishandeling is en dat je op die manier toch niet kan overleven, voel je de liefde binnen het gezin en begrijp je dat ze trots zijn op hun Ursaritradities, als afstammelingen van farao’s van Egypte en beschermelingen van keizer Sigismund.

Van de beer zelf wordt in het verhaal redelijk snel afscheid genomen, nadat de auto van het gezin het begeeft en ze weggejaagd worden door de plaatselijke bevolking. Vanaf dat ogenblik neemt het leven van het gezin een andere wending. Ze komen in contact met mensenhandelaars die hen ‘het land van melk en honing’ beloven in Parijs. Alleen moeten ze voor deze zware tocht veel, héél veel betalen. Hoewel niemand in het gezin kan lezen of schrijven, wordt een contract getekend en zit het gezin gevangen in het net van de mensensmokkelaars. De schuld die betaald moet worden is torenhoog. Van goede huisvesting of legaal werk is geen sprake. Het gezin belandt in een banlieue van Parijs en is aangewezen op stelen en bedelen.

Tot Ciprian tijdens één van zijn dwaal- en steeltochten door Parijs in Jardin du Luxembourg mensen twee aan twee ziet zitten aan kleine tafeltjes. Met op die tafels een soort bord met zwarte en witte vakjes en daarop grappige houten figuurtjes, ook witte en zwarte. Ciprian raakt in de ban. Alleen door naar het spel te kijken, leert hij hoe het werkt, al heeft hij in het begin nog geen idee welk spel er gespeeld wordt. Hij leert er mevrouw Walvis en meneer Enorm kennen en raakt verder in de ban van het schaken. Zij ontdekken dat Ciprian een geweldig geheugen en een groot schaaktalent bezit. En zo verandert het leven van Ciprian en zijn familie. Hij leert zelf schaken én lezen. Vanaf dan is het woordenboek ‘Le Robert’ zijn compagnon de route. 

Op je vel zitten

De beschrijvingen in het boek zijn treffend en sfeervol. Nooit staat er een woord te veel. De dialogen zijn geloofwaardig en sprekend. De taal helder en ongecompliceerd. Hoewel de schrijver nooit de kaart van het meelijwekkende verhaal vol lange gevoelsmatige beschrijvingen kiest, gaat dit boek toch op je vel zitten. Als uitschot of paria behandeld worden, niets bezitten (geen materieel bezit maar ook geen geboortedatum, geen thuis…) je in een uitzichtloze situatie bevinden, stelen (wat door de familie verbloemd wordt tot ‘lenen’) als enige uitweg zien, vol minachting bekeken worden… Meermaals heb ik me de vraag gesteld waar we als maatschappij toch mee bezig zijn. Dat we mensen wiens tradities en gebruiken we zelf niet goed begrijpen zo weinig kansen en mogelijkheden bieden. 

Boek over medemenselijkheid

Dit is een boek over medemenselijkheid, over de donkere zijde van onze maatschappij, voor de ervaren lezer die houdt van de harde werkelijkheid. Door de hoopvolle ondertoon is het boek leesbaar voor kinderen, maar toch is dit geen zeemzoet verhaal waarin op het einde alles weer goed komt. En net dat maakt ‘De zoon van de berentemmer’ een meesterwerk. 

“Ondanks de kou zaten er mensen twee aan twee, tegenover elkaar, aan kleine tafeltjes, weggedoken in hun jassen en dassen. Meneren en mevrouwen. Op de tafeltjes lagen een soort borden met zwarte en witte vakjes. En op die borden stonden grappige houten figuurtjes. Witte en zwarte. Sommige leken vaag op een paard, andere op mannetjes of torens, maar de meeste leken nergens op.” (p.74)